Анатолій Балуценка
470 Высокі
ціск стварыў умовы
Для утварэння рэчыва,
Бо перайначылісь асновы:
Структура шчыльнаю была.
471 Адкуль
ціск, вынікнуць пытанні?
Ён з даўняй ў Прадзямлі пары,
Звышшчыльнасць ўраз пры астыванні
Зафіксавалася ў кары.
472 Бо
сілікаты пры плаўленні,
Які з іх толькі не бяры,
Дасць шклопадобнае ўтварэнне,
А не крышталі, што ў кары.
473
Эксперыменты вынік далі,
Што ў літасферы Прадзямлі
Метастабільныя крышталі
Пад ціскам створаны былі.
474 Шмат
сілікатных мінералаў,
Калі цяпер іх расплаўляць,
Заўжды стабільна шкло з расплаву
Ахаладжэнне здатна даць.
475 Як
літасфера фармавалась,
То ціск высокі вельмі быў,
Прыроднага шкла не стваралась,
Ціск на структуру меў уплыў.
476 У
атамах рабіў ціск вады,
Ўласцівасці ў кары свае,
Метастабільны сілікаты,
Амаль ўсе рэчывы яе.
477 Каб
рэчыва змяніць структуру,
Каб целу ў іншым стане быць,
То не адну тэмпературу,
Патрэбна ціск яшчэ змяніць.
478
Студзіць ці хутка, ці памалу,
Каб рэчыва стабільным зваць,
Яно без цяжкасці з расплаву
Зноў крышталічным мусіць стаць.
479 Якія
з’явы Зямлю грэлі?
Цяпло яна магла дзе ўзяць?
Існуюць розныя мадэлі,
Адказ не могуць слушны даць.
480 Мадэляў
шэраг ёсць вялікі:
Радыяцыйны разагрэў,
Абвергнулі яго разлікі,
Усю Зямлю б ён не сагрэў,
481 Ці шмат
мадэляў непрывычных,
Што з масай зоркавай прыйшло,
Або ў рэакцыях хімічных
Цяпло атрымана было.
482
Бясконцасць розных ёсць здагадак,
Адказаў годных не было,
Адна з складанейшых загадак:
Адкуль Зямля ўзяла цяпло?
483 Усе
фізічныя законы
Змяніў звышціск на Прадзямлі:
З арбіт ён ссунуў электроны,
Ўшчыльнены атамы былі.
484 Хоць
кожны з іх спаткала вада,
Калі ціск звышвысокі быў,
Сваю энергію у атам
Ціск такім чынам залажыў.
485 Умовы
рэчыва змянялі,
Як знешні ціск пачаў спадаць,
І электроны зноў пачалі
Арбіты сталыя займаць.
486
Тэмпература узрастала,
Кансерваванае цяпло
Разаграваць планету стала,
І пашырэнне ўраз пайшло.
487 Хаця заўжды
памеры цела
Тэмпература зменіць ўраз,
Памер змяняе ціск умела,
І справа ў ім была як раз.
488 Калі
сціскаць атам гарачы,
Ўсё роўна, што і астудзіць,
Але як ціск спадзе, няйначай,
Гарачым зноў павінен быць.
489
Тэмпература адбівае
Стан атамных арбіт заўжды,
Як ціск арбіты разбурае,
Заменяць спёку халады.
490 Ціск
падаў спакваля ціхутка,
Цяпло пачала прыбываць,
Бо электроны сталі хутка
Свае арбіты зноў займаць.
491 Але
працэс мог там адбыцца,
Дзе вадкім рэчыва было,
І плазмы стан мог ўраз змяніцца,
Кару ж да змен не прывяло.
492 Высокі
ціск у цэнтры шара,
Там, дзе звышцяжкае ядро,
Няма ні магмы там, ні жару,
Зусім халоднае яно.
493 Хоць
невядомая прычына,
Чаму звышціск пачаў спадаць,
Але змяняўся стан няспынна,
І стаў цяпло шар набываць.
494 Ды
існавала перешкода,
Была суцэльнаю кара,
Яшчэ не надышла нагода,
Каб расшырацца, не пара.
495 Але
зрабіць перабудову
Такія атамы маглі,
Што мелі важкую аснову,
Бо не пад ціскам ўжо былі.
496 І магма
награвацца стала,
Тэмпературу набываць,
Кару, пад лёдам што ляжала,
Пачала стала праграваць.
497 Працэс
імклівы быў і скоры,
Вада цякла ва ўсе бакі,
І утвараліся азёры,
Паўзлі па схілах леднікі.
498 Бо
атам, які ўшчэнт сціскаўся,
Энергію ў сабе трымаў,
Пасля, калі ціск паніжаўся,
Ў цяпло яе ператвараў.
499 Ён, як
у сціснутай спружыне,
Хаваў энергію сваю,
Цяплом, калі сціскаць ціск кіне,
Разаграваць каб Прадзямлю.
500
Стварылась леднікоў без меры,
Ссувалісь ў ручаях вады,
Таму яны на літасферы
Свае пакінулі сляды.
501 Сляды
па ўсёй Зямлі адкрыты,
Як сведкі тых эпох сівых,
Ўтвараліся даўней тыліты
На ледніковых маставых.
502 Лёд
рухаўся, кару парушыў,
Растаў і цалкам затапіў,
Як і раней калісьці, сушу,
Суцэльны акіян там быў.
503 Цяпло
прыходзіла ў імгненне,
Ваду пачала награваць,
Пайшло з паверхні выпарэнне,
І акіян стаў закіпаць.
504
Рабілась парай гідрасфера,
Рассталась Прадзямля з вадой,
І агалілась літасфера,
На ёй адкладаў тоўсты слой.
505 А магма
далей пашыралась
І моцна ціснула кару,
Кара, нарэшце, не ўтрымалась,
Зрабіла першую дзіру.
506 Цяпло
прыходзіла няспынна,
Далей працягваў ціск спадаць,
Працэс пайшоў, нібы лавіна,
І стаў ушчэнт кару ламаць.
507 Працэс
быў надзвычайна скоры,
І не было больш Прадзямлі...
А кантыненты ў бурным моры
З базальту вязкага плылі.
508 Але
плылі яны няпроста,
А так, каб ў масы быў баланс,
Была планета ў стане росту,
Каб зберагчысь – адзіны шанс.
509 Калі
пачала разбурацца
Ўся літасфера Прадзямлі,
Ўраз сталі трэшчыны ўтварацца,
І выпадковымі былі.
510 Ход
трэшчын цалкам невядомы,
Знайшлась дзе слабасць ў даны час,
Ў кары ствараліся разломы,
І дысбаланс ўзнікаў ураз.
511 Палі
кары, за спробай спроба,
Зрушваліся, давалі плён,
Бо шар у стане гіраскопа
Балансу аднаўляў закон.
512 Кара
плыла ў гарачым моры,
Платформы дзе, дзе астраўкі,
Ў бясконцых часе і прасторы,
Магчыма, быў працэс такі.
513 Цяпер
па ўсіх кутках планеты
Ёсць след мінулых леднікоў,
І паясняць феномен гэты
Пачалі рухам палюсоў.
514 Хоць
думка вабная задужа,
Але няздатна паясніць:
Адначасова як ўся суша
Ў халодных зонах магла быць?
515
Тэмпературу ўраз парушыць
Стан арбітальны ў даны час,
Таму, калі арбіты зрушыць,
Халодным атам стане ўраз.
516 Калі
ціск звышвысокім стане,
Пачне арбіты разбураць,
Расплаў гарачы ў цвёрдым стане
Халодным можна атрымаць.
517
Энергію, ёсць ўсе падставы,
Рэчыва здольна зберагаць,
А потым, як сціск будзе малы,
Яе зноў здатна аддаваць.
518 Таму
пад магмаю ў структуры,
Дзе ціск крытычным можа быць,
Заўжды псеўдатэмпературы:
Ядро халоднае ляжыць.
519 Як
шклоўтваральнікі расплавіць,
Знікае шчыльнасць, што была,
Істотна каб яе убавіць,
Тыпічная адзнака шкла.
520
Ўласцівасць крэмнязёму тая,
Што, як закон, яго расплаў
Паказчык шчыльнасці змяншае,
Што меў зыходны мінерал.
521 Як
сціснуць ціскам, што звышмеры,
Структуру хутка зменіць шкло,
Пасля, ў нармальнай атмасферы,
Крышталем будзе зноў яно.
522 Кару
пароды утваралі,
Калі яе пара прыйшла,
І крэмнязёмныя крышталі
Стваралісь, ды не ўзнікла шкла.
523 І к
гэтым вывадам ёсць вера,
Вядомы Брыджмен іх зрабіў,
Як утваралась літасфера,
Вакол ціск звышвысокім быў.
524
Базальты былі разагрэты,
Ды не расплавілась кара,
Тады ў гісторыі планеты
Была трывожная пара.